FLOW
Η ΡΟΗ ΩΣ ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΜΙΑΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Φρύνη Μουζακίτου
Flow: the action or fact of moving along in a steady, continuous stream….
To 1968, o Gaston Bachelard στο ποιητικό δοκίμιo Το Νερό και Τα Όνειρα, μίλησε για το αναβλύζον νερό, τη γη που το εγκυμονεί, καθώς και για το γυναικείο χαρακτήρα που αποδίδεται στα νερά:«Ο πραγματικός τύπος της σύνθεσης για την υλική φαντασία είναι το ανακάτεμα του νερού με τη γη. Όταν θα καταλάβουμε ότι κάθε μίξη υλικών στοιχείων είναι για το ασυνείδητο μια σύζευξη, θα μπορέσουμε να κατανοήσουμε τον, σχεδόν πάντα, γυναικείο χαρακτήρα που αποδίδεται στα νερά. Το νερό φουσκώνει τους πόρους και κάνει τις πηγές να αναβλύζουν. Το νερό είναι μια ύλη που βλέπουμε να γεννιέται και να μεγαλώνει παντού. Η πηγή είναι ακαταμάχητη γέννηση. Μια συνεχής γέννηση. Τόσο μεγάλες εικόνες σημαδεύουν για πάντα το ασυνείδητο που τις αγαπάει…[1]»
Αυτή την ‘απόλυτη εικόνα’ αναζητήσαμε στην υλική και άυλη διάσταση του τοπίου των ιαματικών πηγών της Φθιώτιδας, της Μακεδονίας και της βορειοδυτικής Πελοποννήσου. Η προσέγγιση αυτή, περιλαμβάνει πρωτίστως φωτογραφική καταγραφή των ιαματικών τόπων. Μέσω της καταγραφής, αποτυπώνεται τόσο η άμετρη ανθρωπογενής δραστηριότητα πάνω στο φυσικό στοιχείο, όσο και παράγοντες που σχετίζονται με την ομορφιά του τοπίου, την κοινωνική του διάσταση, την πολιτιστική και ιστορική του ταυτότητα, το αρχαιολογικό του απόθεμα.
Το νερό ως πολιτισμικό στοιχείο, υπήρξε ανέκαθεν αντικείμενο μύθων και ιστοριών, ποίησης και εικόνων καθώς και θρησκευτικών τελετουργιών. Μέσω του λουτρού, της πόσης ή του ραντίσματος επέρχεται συμβολικά η πνευματική κάθαρση και η αποκατάσταση της ηθικής τάξης. Σύμφωνα πάντα με τον Bachelard, το νερό είναι «η κατεξοχήν αγνή ύλη, η φυσικά αγνή ύλη» και για αυτό προσφέρεται σαν φυσικό σύμβολο της κάθαρσης, δίνοντας συγκεκριμένο νόημα σε μία εκτεταμένη ψυχολογία που αφορά τον καθαρμό, όπως ο εξαγνισμός και η απομάκρυνση από την ανθρώπινη θλίψη [2].
Ο Maurice Merleau-Ponty υποστηρίζει ότι το σώμα μας είναι πάντα ένα σώμα εν τω κόσμω, δηλαδή ύπαρξη που υπάρχει σε διαρκή σχέση με το περιβάλλον της. Σύμφωνα πάντα με τη φαινομενολογική αντίληψη, το σώμα είναι το πρωταρχικό μέσο με το οποίο σχετιζόμαστε με τον κόσμο και το νερό αποτελεί μέσο διαμεσολάβησης μεταξύ του σώματος και του περιβάλλοντος. Σε αυτό το πλαίσιο, το νερό γίνεται μεταφορά για την εμπειρία της σωματικότητας, καθώς η βύθιση σε αυτό, επηρεάζει όλες τις αισθήσεις μας, την κίνησή μας, την ισορροπία μας και τον ψυχισμό μας[3]. Αυτή η σαγηνευτική εμπειρία αποκαλύπτει τη ρευστότητα της ίδιας της αντίληψής μας, καθώς βρισκόμαστε σε μια διαρκή αισθητηριακή ροή.
Ο Heidegger, στο Sein und Zeit (1927) μας επιτρέπει να δούμε το νερό όχι απλώς ως ένα φυσικό στοιχείο, αλλά ως μια υπαρξιακή μεταφορά της ίδιας της ροής του Είναι. Μέσα από την έννοια της γης και του κόσμου, το νερό αποκτά έναν οντολογικό χαρακτήρα που τονίζει τη μετάβαση από τη σταθερότητα στην κίνηση, από το γνωστό στο άγνωστο, από την υλικότητα στον χώρο του μεταφυσικού. Σε έναν κόσμο όπου η ύπαρξη χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα και διαρκή μεταβολή, το νερό γίνεται το απόλυτο σύμβολο του Είναι ως γίγνεσθαι. Στη Χαϊντεγκεριανή οντολογία, ο χρόνος και το Είναι δρουν αλληλένδετα. Το νερό ενσαρκώνει την έννοια του χρόνου ως κάτι μη-σταθερό, μη-απόλυτο, το οποίο βρίσκεται σε συνεχή ροή.
Αν η επιμέλεια μιας έκθεσης προϋποθέτει την επιλογή, τη σύνθεση και εν τέλει την παρουσίαση έργων ενός η περισσοτέρων καλλιτεχνών, το αποτέλεσμα θα πρέπει να εγγράφεται σε ένα πλαίσιο, το οποίο ευνοεί εννοιολογικούς συνειρμούς αλλά και παραγωγή νοημάτων.
Ίσως δεν χρειάζεται η σύνθετη φιλοσοφική σκέψη για να συνδεθεί το αναβλύζον νερό με την έννοια της ροής. Ο Heidegger ωστόσο, μας βοηθάει να κατανοήσουμε τη ροή ως ευρύτερο νοητικό πλαίσιο σε αυτή την έρευνα, συσχετισμένο με τον χρόνο και τον χώρο. Το πλαίσιο αυτό εμπεριέχει τόσο τη γενεσιουργό δυναμική της φύσης, όσο και ζητήματα που συνδέονται με τις διαφοροποιήσεις και μεταβάσεις του θερμαλισμού στον ιστορικό χρόνο: από την Ιπποκράτεια ολιστική αντίληψη της ίασης, στη “μηχανιστική” αντίληψη των νεωτερικών χρόνων. Από την παρακμιακή φάση που ακολούθησε μετά την οικονομική κρίση του 2010, έως τη σύγχρονη εκδοχή του θερμαλισμού ως «τουριστικό προϊόν» συνδεδεμένο με δραστηριότητες ευεξίας και αναζωογόνησής. Εκεί που ο παρατηρητής αδυνατεί να δει τη συνολική εικόνα, η τέχνη έρχεται να θεραπεύσει το τραύμα και να καταγράψει με έμμεσο τρόπο τόσο το θαυμαστό όσο και το βαθιά δυστοπικό.
Η έκθεση FLOW στο Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης Ιλεάνα Τούντα, αποτέλεσε μια πλατφόρμα παρουσίασης τόσο επιστημονικών δεδομένων όσο και εικαστικών έργων με έναυσμα τη δίχρονη ενασχόλησή μας με τους λουτρότοπους. Σχεδιάστηκε με βάση τους παρακάτω άξονες: την επιστημονική τεκμηρίωση, με εργαλεία χαρτογράφησης και παρουσίασης των δεδομένων της έρευνας και την ανάδειξη της πολυεπίπεδης έρευνας που έγινε σε τρία δίκτυα ιαματικών πηγών μέσω εικαστικών πρακτικών,όπως η φωτογραφία, το κολλάζ, το βίντεο, η εγκατάσταση. Σε αυτή την προσπάθεια συμμετείχε το σύνολο της κεντρικής ερευνητικής ομάδας, φοιτητές καθώς και προσκεκλημένοι καλλιτέχνες.
Η επιστημονική τεκμηρίωση αποτελεί ποσοτική και παραστατική απόδοση των στοιχείων που συνέλεξε η ερευνητική ομάδα, προκειμένου να αξιολογηθούν και να ταξινομηθούν ανά περιφέρεια οι ιαματικοί λουτρότοποι, καθώς και να αποτυπωθούν με κατανοητό τρόπο τα προβλήματα και οι προοπτικές ανάπτυξής τους.
Η παρουσίαση περιλαμβάνει έναν επιτοίχιο πίνακα excel, ταξινόμησης και βαθμολόγησης των ιαματικών πηγών ανά Διοικητική Περιφέρεια (8×1,2m),και έναν πολυκριτηριακό χάρτη [2mx5m], με τίτλο Q³ (Quantifying Qualitative Quanta, ο οποίος απεικονίζει τη γεωγραφική διασπορά των λουτρότοπων καθώς και στατιστικά διαγράμματα για τα 16 κριτήρια αξιολόγησης. Στο κεντρικό τμήμα του, αναλύεται σε επίπεδα, το “εικαστικό σήμα”, το οποίο προτείνεται ως μέσο οπτικής κωδικοποίησης της βαθμολογίας κάθε λουτρότοπου, βάσει των 16 κριτηρίων. Η χαρτογράφηση για να αποκτήσει την απαραίτητη χωρικότητα, επιλέχτηκε να τοποθετηθεί στο δάπεδο του χώρου, ενώ ο πίνακας αποτελώντας οπτική τεκμηρίωση της συλλογικής έρευνας, ακολουθεί την αισθητική του προγράμματος Excel. Την καλλιτεχνική επιμέλεια του πίνακα είχε η Φ. Μουζακίτου. Η πολυκριτηριακή χαρτογράφηση και τα εικαστικά σήματα σχεδιάστηκαν από την Ε. Τσακίρη, σε ανάλυση δεδομένων από την ίδια και τον Σωκράτη Γιαννούδη. Η συλλογή δεδομένων ολοκληρώθηκε κατά τη διάρκεια του ερευνητικού έργου και σε αυτήν συνέβαλαν (αλφαβητικά) οι: Σ. Γιαννούδης, Μ. Δανάς, Μ. Μάρκου, Φ. Μουζακίτου, Κ. Μωραΐτης, Τζ. Τουλιάτου, Ε. Τσακίρη, Α. Ψιλόπουλος.
Το βίντεο [S]anitas [P]er [A]quam των Ευφροσύνη Τσακίρη και Σωκράτη Γιαννούδη και ο επιτοίχιος γραμμικός χάρτης που το συνοδεύει, είναι το αποτέλεσμα ενός οδοιπορικού σε δεκαεπτά τοποθεσίες με ιαματικές πηγές της Κεντρικής, της Ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Συνδυάζοντας τη βιβλιογραφική και επιτόπια έρευνα στους λουτρότοπους, το έργο επιχειρεί να χαρτογραφήσει το παρόν και να ανασύρει το παρελθόν τους, φωτίζοντας άγνωστες, ξεχασμένες και ιδιαίτερες πτυχές τους. Η έρευνα ενσωμάτωσε στοιχεία από τον πολιτισμό, τη λαογραφία και την ιστορία και επεκτάθηκε στη διερεύνηση των αθέατων πτυχών της κοινωνικής και οικονομικής διαχείρισης των πηγών. Το [S]anitas [P]er [A]quam αποτελεί ψηφιακό σημειωματάριο μιας διαδρομής, ενσωματώνοντας κείμενο, εικόνα και αρχειακό υλικό σε ένα διαρκώς εναλλασσόμενο παλίμψηστο.
Η βίντεο εγκατάσταση N-W Springs των Γ. Τουλιάτου και Φ. Μουζακίτου, περιλαμβάνει τρία βίντεο και έναν επιτοίχιο γραμμικό χάρτη με το δίκτυο των ιαματικών πηγών που βρίσκονται στη βορειοδυτική ακτογραμμή της Πελοποννήσου. Ανάμεσα σε μια χαοτική δομή καλωδίων, οι τρεις οθόνες προβάλουν: ένα οδοιπορικό προς τις εγκαταλειμμένες δομές των ιαματικών Λουτρών Σελιανίτικα και Λουτρών Υρμίνης, ένα δεύτερο οδοιπορικό προς τα Λουτρά Κυλλήνης και ένα τρίτο προς τα Λουτρά Καϊάφα στον Κυπαρισσιακό κόλπο. Τα βίντεο ακολουθούν τα χαρακτηριστικά του video-essay. Καταγράφουν τους χώρους μέσω αισθητικής, χαρτογραφικής και ερευνητικής προσέγγισης, η οποία περιλαμβάνει τόσο την ανθρωπογενή δραστηριότητα όσο και παράγοντες που σχετίζονται με το φυσικό κάλλος, την περιβαλλοντική σημασία, την πολιτιστική και ιστορική ταυτότητα της περιοχής. «Το N-W SPRINGS αποτελεί σε μεγάλο βαθμό, τεκμηρίωση της σχέσης του θεραπευτικού νερού με τον άνθρωπο στο παρελθόν και στο παρόν, μια σχέση που συνδέει μέρη, αποσπάσματα και θραύσματα. Παράλληλα, ως αποτέλεσμα κριτικής χαρτογράφησης, αποτελεί έρευνα για τις συμπεριφορές εκείνες που δεν επιτρέπουν σήμερα, την ανάπτυξη αυτής της σχέσης» [4].
Οι πηγές και οι εγκαταστάσεις τους, είτε αυτές αφορούν υδροθεραπευτήρια μεγάλης κλίμακας, είτε μικρούς θερμαλιστικούς σταθμούς, συγκροτούν ένα σύστημα αμφίσημο καθώς στις περισσότερες περιπτώσεις, το ένα βρίσκεται κρυμμένο μέσα στο άλλο. Το αναβλύζον νερό είναι ο ιερός πυρήνας, ενώ τα κτίσματα που τροφοδοτεί, ή ό,τι έχει απομείνει από αυτά, μοιάζουν σήμερα με αμήχανο κέλυφος γύρω από μια ζώσα δράση.
«Και ο κάναβος διευκόλυνε αυτή την αίσθηση της γέννησης μέσα στον νεοεκκενωμένο χώρο μιας αισθητικής καθαρότητας και ελευθερίας»[5].
Τη γνώριμη μορφή του κανάβου συναντήσαμε σε όλους τους πλακόστρωτους λουτήρες των υδροθεραπευτηρίων που επισκεφτήκαμε. Το έργο gost υιοθετεί αυτή τη μορφή, καθώς δημιουργήθηκε σαν υπόμνηση αυτής της ατμόσφαιρας, που θύμιζε έντονα νοσοκομείο. Πρόκειται για κυβική κατασκευή από χαρτί μακέτας, σε κλίμακα 1/1, η οποία παραπέμπει σε μοντέλο μπανιέρας λούσης. Αν για τους Superstudio[6], ο κάναβος ήταν χειρονομία ενάντια στην “ολική αστικοποίηση”, το gost μοιάζει να έχει προσγειωθεί στον χώρο της γκαλερί αυτόκλητα επιβάλλοντας τον ψυχρό ορθολογισμό του ως δοχείο κάθαρσης και ίασης.
Οι βιντεοεγκαταστάσεις Water και Welcome to Aidipsos αφορούν σε ολιγόλεπτα βίντεο που προέκυψαν από τη συμμετοχή φοιτητών στο ερευνητικό πρόγραμμα μέσω του του εργαστηριακού μαθήματος των Ψηφιακών Οπτικοακουστικών Αναπαραστάσεων, του Τμήματος Εσωτερικής Αρχιτεκτονικής, με υπεύθυνη τη Τζώρτζια Τουλιάτου και του Διαπανεπιστημιακού εργαστηρίου κριτικής χαρτογράφησης με υπεύθυνη την Ευφροσύνη Τσακίρη, τον Σωκράτη Γιαννούδη και τη Φρύνη Μουζακίτου.
Τα βίντεο ακολουθούν διαφορετικές αισθητικές στρατηγικές, οι οποίες βασίζονται στον πειραματισμό και στη μη γραμμική αφήγηση. Εστιάζουν θεματικά πάνω στη σχέση του σώματος με το νερό, σχέση που διαχρονικά υπήρξε καθοριστική για τις σωματικές απαιτήσεις της ευεξίας, της «ευδαιμονίας», του ερωτισμού και των σωματοκεντρικών ηθών της νεωτερικής κοινωνίας, προσφέροντας ολιστική κατανόηση της ύπαρξης. Παράλληλα, κάποια από αυτά, διερευνούν το ιστορικό απόθεμα της πρωτεύουσας του θερμαλισμού, της Αιδηψούς, εξετάζοντας έννοιες όπως η συνέχεια και η ασυνέχεια στον χρόνο και τον χώρο, η μετάβαση του τόπου από την ακμή στην παρακμή, από το παρελθόν στο παρόν.
Η Εύα Στεφανή, συμμετέχει στην έκθεση flow, με την ταινία Λουόμενοι, ένα ντοκιμαντέρ πάνω στην ανεμελιά και τη μελαγχολία των λουτροπόλεων. Εδώ, αν και το μέσο είναι πλέον ο κινηματογράφος, η Στεφανή καταγράφει την πρακτική της λουτροθεραπείας στις ιαματικές πηγές της Αιδηψού, των Φιλίππων και της Ικαρίας, μέσω της προσωπικής της ματιάς, του «κινηματογράφου της παρατήρησης», όπως λέει η ίδια.
Η ζωή στις λουτροπόλεις κυλάει αργά και με ρυθμούς που θυμίζουν άλλες δεκαετίες. Μέσα σε αυτή τη νωχελική ατμόσφαιρα, οι ηλικιωμένοι νιώθουν ελεύθεροι να κάνουν πράγματα που τους απαγορεύει ο κοινωνικός τους περίγυρος. Αντί για ανθρώπους τρίτης ηλικίας έχει κάποιος την εντύπωση ότι περιβάλλεται από εφήβους σε παιδική κατασκήνωση[7].
Στην έκθεση flow η Αιδηψός και τα δυο δίκτυα των ιαματικών πηγών της Βόρειας και Δυτικής Πελοποννήσου, καθώς και αυτό της Μακεδονίας ακολουθούν μια κοινή αφηγηματική μεθοδολογία μέσω της κριτικής χαρτογράφησης, της επιστημονικής τεκμηρίωσης, της φωτογραφίας και του βίντεο. Για την ανάδειξη των ιαματικών πηγών της Φθιώτιδας ακολουθήσαμε διαφορετική επιμελητική προσέγγιση. Το ίδιο το υλικό καταγραφής δημιούργησε την ανάγκη βαθύτερης ενδοσκόπησης, ενός τόπου που άλλαξε ριζικά, από τότε που το εθνικό δίκτυο μεταφέρθηκε στην Ε75. Η Φθιώτιδα είναι περιοχή με σημαντικό ιστορικό παρελθόν στον θερμαλισμό, με εμβληματικό αρχαιολογικό απόθεμα λόγω των Θερμοπυλών και με όλα τα κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει μετά την οικονομική κρίση, η ελληνική επαρχία.
Ξεκινώντας από την καταγραφή του τοπίου των θερμών πηγών και τα δεδομένα της βιβλιογραφικής έρευνας, καταλήξαμε στη δημιουργία μιας ξεχωριστής έκθεσης, η οποία λειτουργεί σαν πλατφόρμα διάδρασης ανάμεσα σε εικαστικά έργα και φωτογραφικά στιγμιότυπα από το ταξίδι μας. Τα έργα που επιλέχτηκαν, άλλα λιγότερο, άλλα περισσότερο, σχετίζονται με την έννοια της ροής ως ευρύ νοητικό πλαίσιο, επιτρέποντας στους δέκα καλλιτέχνες που συμμετέχουν, να ερμηνεύσουν με το δικό τους τρόπο ιστορικά γεγονότα, μύθους, κοινωνικά φαινόμενα.
Τα έργα σε αυτή την ιδιότυπη εγκατάσταση, τοποθετήθηκαν έτσι ώστε να διαμορφώνουν χαλαρούς συσχετισμούς με το φωτογραφικό υλικό, προτείνοντας κατ’ επέκταση κοινωνικοπολιτική ανάγνωση της σύγχρονης ελληνικής επαρχίας.
Το 2020 οι εγκαταστάσεις των λουτρών στις Θερμοπύλες, μετατράπηκαν σε προσφυγικά καταλύματα. Αν και για χρόνια παρέμεναν κλειστές και ανεκμετάλλευτες, η αλλαγή χρήσης τους προκάλεσε τις αντιδράσεις της τοπικής κοινωνίας, αλλά και τον διαδικτυακού τύπου της περιοχής.
Το έργο με τίτλο Studio Refugees κινητοποιεί τη μνήμη και δημιουργεί συνειρμούς με ροζ ιστορίες. Οι Heimer & Alz σχολιάζουν με καυστικό τρόπο, το προσφυγικό ζήτημα, το οποίο τα τελευταία χρόνια αναμετρήθηκε με καθε είδους αντίδραση και συμπεριφορά. Οι φωτεινές λέξεις “studio refugees” γραμμένες κατοπτρικά, δεν συνδέονται νοητικά μεταξύ τους. Το έργο διατρέχεται από μια κάθετη ροή φωτός σε χρώμα κόκκινο. Η αίσθηση της κόκκινης ροής θυμίζει αίμα που χύνεται στο πάτωμα. Όλα τα παραπάνω, δημιουργούν ενδιαφέρουσες νοητικές συνάψεις με τα φωτογραφικά ντοκουμέντα από τον καταυλισμό των Θερμοπυλών. Το neon light, “φωτίζει” τα λουτρά, μετατρέποντάς τα σε χώρο παραβατικών φαντασιώσεων. Οι πολλαπλές αντιπαραθέσεις και η νέα οπτική του χώρου, εξάπτουν τη φαντασία, ενώ παράλληλα θέτουν ερωτήματα για την υποκριτική ηθική μας, τον φόβο μας για το ξένο και ακατανόητο.
Ο Διονύσης Χριστοφιλογιάννης επαναχρησιμοποιεί παλιούς σκελετούς στρωμάτων δημιουργώντας μεγάλης κλίμακας γλυπτικές φόρμες. Τα έργα 154… and still counting, μοιάζουν με αλλόκοτα οργανικά πλάσματα που φαίνονται σαν να ‘ξεφύτρωσαν’ από το έδαφος, μεταφέροντας στον εκθεσιακό χώρο την ποιητική αισθητική του ερειπίου.
Τα έργα με έναν τρόπο, αναμετριούνται με τη ροή του χρόνου. Η διαδικασία της σκουριάς, με τον καιρό συσκοτίζει την ταυτότητα του μεταλλικού σκελετού, μετατρέποντάς τον σε οπτική απόδειξη διαρκούς αποσύνθεσης της ύλης και μεταμόρφωσης στο «άλλο». Η καλλιτεχνική χειρονομία του Χριστοφιλογιάννη διασταυρώνεται με τις φωτογραφίες από τα ερείπια των λουτρών. Η μελαγχολική επίγνωση της παραμορφωτικής επιρροής του χρόνου πάνω στα αντικείμενα ανασύρει μνήμες από ξαπλωμένα σώματα, εραστές που ξεχάστηκαν, δωμάτια παλιών ένδοξων ξενοδοχείων όπως το «Ράδιον» και το «Αστήρ» που σήμερα βρίσκονται σε εγκατάλειψη και έχουν μετατραπεί σε ερείπια προς κατεδάφιση.
Σε μια πράξη επανόρθωσης, η Ευγενία Αποστόλου με το έργο Fluidity of a heart, ανασυνθέτει αποσπασμένα θραύσματα χρώματος, καμβά και γάζας, ανοίγοντας ένα διάλογο με φωτογραφίες από τα ερείπια των ξενοδοχείων στη λουτρόπολη Καμένα Βούρλα και την τρυφερή νοσταλγική ατμόσφαιρα των λουτρών Υπάτης. Όπως λέει η ίδια «Παράλληλα με τη ζωή, όπου η γάζα χρησιμοποιείται για την προστασία των πληγών, τη χρησιμοποιώ με παρόμοιο τρόπο για να «θεραπεύσω» τα ερείπια, σαν διαδικασία διάσωσης. Μέσα από αποδόμηση, μετατόπιση, μετάβαση και αναγέννηση, προκύπτουν νέες καταστάσεις. Απρόσμενα γεγονότα ενσωματώνονται σε αυτή τη διαδικασία. Το έργο μου εξελίσσεται μέσα από μετατόπιση και κυριολεκτική ανακύκλωση της ύλης. Ασχολούμαι με την έννοια της απώλειας και της αναγέννησης σε διαρκή ροή, ενοποιώντας το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον σε ένα».
Μέσα από τη χρήση ποικίλων εκφραστικών μέσων, όπως κεραμική και γλυπτική ο Γιώργος Τσεριώνης κατασκευάζει επίσης την εικόνα κοινωνίας «εν είδει ερειπίου» η διαχείριση του οποίου αναδύεται ως η πλέον επιτακτική ανάγκη. Η παραμόρφωση και οι φορμαλιστικά «ατελείς» ιδέες που χαρακτηρίζουν τα έργα του λειτουργούν ως σύμβολο της διανοητικής αλλά και φυσικής βίας µε την οποία είμαστε αντιμέτωποι, αποκαλύπτουν την εμμονή στο αποσπασματικό, αντικατοπτρίζοντας µε αυτό τον τρόπο την προσκόλληση στη μνήμη και την ιστορία ως καταφύγιο. Η γνώριμη από τη μυθολογία μορφή του Τ ε λ ε σ φ ό ρ ο υ[8], ενός από τους δαίμονες του κύκλου του θεού Α σ κ λ η π ι ο ύ, παρουσιάζεται στην εικονοποιία του Τσεριώνη ως αινιγματική μορφή, καλυμμένη με μία κόκκινη φλοκάτη. Τα έργα Visiitor#1, Visiitor#2 και οι δύο κεραμικές φόρμες Home#1, Home#2, φέρουν ένα μεταφυσικό στοιχείο «χθόνιας» καταγωγής, υπενθυμίζοντας την ιερή αίσθηση που μας προκάλεσε η θέαση του κρατήρα της πηγής στην Υπάτη. Άλλωστε η καταγωγή του θερμομεταλλικού νερού φέρει κάτι το χθόνιο, καθώς από τον «κάτω κόσμο» έρχεται στο φως, παρασέρνοντας στη ροή του τα μεταλλικά στοιχεία που το καθιστούν «ιαματικό» και «θαυματουργό».
Μέσω της τεχνολογίας AI, o Δημήτρης Αγαθόπουλος, δημιουργεί το βίντεο Ναϊάδες[9]. Μια «υδάτινη» γυναικεία μορφή προερχόμενη από τη γνώριμη εικονογραφία των video games, βρίσκεται σε διαρκή κατάσταση μεταμόρφωσης. Αυτή η «σύγχρονη νύμφη» δεν ζει στο φυσικό περιβάλλον των πηγών, όπως έχουμε μάθει στη μυθολογία. Πρόκειται για ένα ψηφιακά κατασκευασμένο πλάσμα, το οποίο μοιάζει να αντλεί τη θεϊκή του υπόσταση και καταγωγή από την τεχνολογία του μέλλοντος. Η αισθητική του βίντεο έρχεται σε αντίθεση με τις φωτογραφίες του φυσικού περιβάλλοντος των πηγών, ενώ το «θαυμαστό» δεν αποκαλύπτεται πλέον μέσω της αρχαίας μυθοπλασίας, αλλά μέσω αλγορίθμων.
Αντίθετα, το έργο Flora της Μάρθας Δημητροπούλου φέρει την αρχέγονη λατρεία του ερωτισμού, συνομιλώντας άμεσα με τo εμβληματικό έργο Προέλευση του Κόσμου, του Gustave Courbet, αλλά και με την ανθοφόρα μάνα και θεά Flora του Λουκρήτιου [10] και του έργου του Botticelli “Η Αλληγορία της Άνοιξης”.
Καθώς ο Bachelard εμφατικά ορίζει την πηγή «…ως ακαταμάχητη γέννηση. Ως συνεχή γέννηση….», η Δημητροπούλου, με φόντο τις φωτογραφίες των πηγών, επαναπροσδιορίζει τη θεματική της γονιμότητας, της σεξουαλικότητας και της φυσικής φθοράς, μέσα από μια σύγχρονη ποιητική ματιά.
Ο Αντώνης Στοαντζίκης, με τη χρήση πολυμερούς πηλού και υγρού γυαλιού, εξερευνά διαφορετικές υφές υλικών, ενσωματώνοντάς τις σε οργανικές φόρμες κεραμικών. Τα σαγηνευτικά στιλπνά γλυπτά του δημιουργούνται από την επίμονη επίστρωση διαφορετικών υλικών, αποκαλύπτοντας τη ρέουσα μεταμόρφωση της ύλης που φαίνεται να έχει στερεοποιηθεί σταδιακά μέσα στο χρόνο. Το Terreke, ως απότοκο της ανθρωποκαίνου εποχής, παραπέμπει σε απολίθωμα του μέλλοντος. Δημιουργεί αινιγματική σχέση με τις φωτογραφίες του νερού που ρέει. Αποτελεί μέρος του φυσικού τοπίου ή νεκρωμένη οργανική οντότητα, ένα μυστηριώδες έκθεμα σε ένα Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του μέλλοντος;
Στη ζωγραφική του 18ου και 19ου αιώνα, το θέμα του λουτρού στη φύση ταυτιζόταν με το «ιδανικό τοπίο» της αρχαίας Αρκαδίας, με λουόμενες νύμφες και νηρηίδες, πλάσματα ονειρικά της μυθολογίας που αναδύονται από το νερό για να αποπλανήσουν τους θνητούς[11]. Όταν η δύση ανέπτυξε έντονο ενδιαφέρον για την Ανατολή και τους Οθωμανούς, το λουτρό, στο πλαίσιο των Οριενταλιστικών, αισθησιακών φαντασιώσεων, ταυτίστηκε με πίνακες όπως αυτοί του Jean Léon Gérôme, που απεικόνιζαν τουρκικά λουτρά με ηδυπαθείς οδαλίσκες. Και στις δύο περιπτώσεις αυτό που πρωταγωνιστούσε στα έργα ήταν η ομορφιά του σώματος και της γυμνής σάρκας. Με την έννοια αυτή, οι παραπάνω αναφορές, αντιπροσώπευαν για τους δυτικούς, το χαμένο ‘σώμα’ του δικού τους πολιτισμού, το σώμα που επιχειρούσαν να διερευνήσουν και να επαναπροσδιορίσουν, εισάγοντας κατευθυντήριες αναφορές επιρροής από την αρχαιότητα και την Ανατολή [Μωραϊτης, 2025].
Το ζωγραφικό έργο της Τουλιάτου Dear Paul…, αναφέρεται με αινιγματικό τρόπο στη σωματική επαφή με το νερό. Εδώ, η μορφή που βρίσκεται ξαπλωμένη στο όριο μεταξύ γης– νερού, δεν έχει συγκεκριμένο φύλο, η αφήγηση δεν ορίζει χρόνο, ενώ ο τόπος παρουσιάζεται στην πιο αφαιρετική εκδοχή του. Όπως αναφέρει και η ίδια: «Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, θα ήταν ακριβές να πω ότι πρόκειται για μια αμφιλεγόμενη αφήγηση, που παρουσιάζει ένα αμφιλεγόμενο (φύση, περιεχόμενο) αντικείμενο. Ποιό είναι το άτομο αυτό και ποιά η κατάστασή του; Κοιμάται; Είναι νεκρός; Πληγωμένος; Αυτός ο χώρος είναι φαντασιακός ή πραγματικός; Φαντασιωνόμαστε το πραγματικό ή το ζούμε; Το έργο βασίζεται σε υποθέσεις, που μέσα από την επεξεργασία τους εντέλει, εμφανίζονται τα ίχνη ενός ανήσυχα βιωμένου παρόντος».
Το έργο Introjection (ενδοβολή) ανήκει στη σειρά γλυπτών που δημιούργησε ο Δημήτριος Αντωνίτσης με έναυσμα την ανθρώπινη αντιδραση απέναντι στα εξωτερικά ερεθίσματα. Ο σύνθετος ψυχιατρικός όρος «ενδοβολή» σχετίζεται με τα ξένα σώματα που κατοικούν μέσα μας και τα οποία προσπαθούμε άκριτα να αφομοιώσουμε, ( Perls 1969). Παραδείγματα «ενδοβολής» είναι οι μύθοι, τα έθιμα, η θρησκεία, οι εθνικές επέτειοι και κάθε τι άλλο που διαμορφώνει τη συλλογική μας συνείδηση και τρέφει το φαντασιακό μας υποσυνείδητο, χωρίς να μας αφήνει ανοικτές επιλογές. Οι Θερμοπύλες, λόγω της βαριάς ιστορίας τους, είναι ένας συμβολικός τόπος που προσφέρεται για να μπει σε λειτουργία ο μηχανισμός της «ενδοβολής». Στο διαδίκτυο υπάρχει άφθονο αρχειακό υλικό γύρω από το μνημείο του Λεωνίδα, αλλά και πλήθος φωτογραφιών με ένστολους εθνικιστές οι οποίοι συχνά εκμεταλλεύονται την ιστορία του χώρου, για τα ξενοφοβικά τους παραληρήματα. Το ίδιο το μνημείο ήταν ένα από τα πολλά που χρηματοδότησε η οργάνωση «Αμερικανικό Ίδρυμα δια την Ελλάδα». Η οργάνωση ιδρύθηκε το 1951, από ομογενείς και είχε στόχο την ανάδειξη της ελληνικής ιστορίας και τον εξωραϊσμό των ιστορικών τοποθεσιών της χώρας. Η λόγοι για τη δημιουργία νέας εθνικής συνείδησης στο μετεμφυλιακό και ψυχροπολεμικό τοπίο τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, είναι προφανείς.
Ο Αντωνίτσης αναμετριέται συχνά με ζητήματα ταυτότητας, διαφορετικότητας και κοινωνικής ένταξης. Το Introjection, αποτελεί αναγωγή για την ανθρώπινη ύπαρξη και την καταστροφική χειραγώγηση που μπορεί να υποστεί. Δυο ραγισμένα δοχεία από αλουμίνιο, βρίσκονται σε εύθραυστη ισορροπία μεταξύ τους. Το έργο αποκτά ένα διαφορετικό ερμηνευτικό κλειδί σε σχέση με τις αρχειακό φωτογραφικό υλικό του μνημείου και των ερειπίων γύρω από αυτό. Τα κατεστραμμένα δοχεία στέκουν ως μνημείο αντιήρωα, αναδεικνύοντας τη δικής μας αποτυχία, αποτυχία που αφορά όλες τις πλευρές διαχείρισης της υλικής και άυλης κληρονομίας μας.
Επιμέλεια έκθεσης: Φρύνη Μουζακίτου
Οργάνωση: Τζώρτζια Τουλιάτου, Ευφροσύνη Τσακίρη
Συμμετέχουν από την ερευνητική ομάδα οι: Τζώρτζια Τουλιάτου, Ευφροσύνη Τσακίρη, Σωκράτης Γιαννούδης, Φρύνη Μουζακίτου.
Προσκεκλημένοι καλλιτέχνες: Δημήτρης Αγαθόπουλος, Δημήτρης Αντωνίτσης, Ευγενία Αποστόλου, Μάρθα Δημητροπούλου, Αντώνης Στοαντζίκης, Ευα Στεφανή, Γιώργος Τσεριώνης, Διονύσης Χριστοφιλογιάννης, Heimer & Alz [ Κωνσταντίνος Τηλιγάδης / Ανδρέας Σιτορέγκο].
Workshop projects: Μ. Κωστάκη, Α. Καλομενοπούλου, Γ. Ελευθεράκη, Κ. Κοκκινάκη, Β. Σέτζας, Ε. Φάκαρη. N. Aγγελοπούλου A. / Πρέκα, A. Αδάναλη / E. Παπαγεωργίου, E. Ασμάτογλου / X.Τζεβελέκου, Μ. Βαρελά / Ε. Στάθη, Δ. Γαζή / Λ. Ταμπακοπούλου, Α. Γαρδέρη / Φ. Βασιλειάδη, Ε. Γιαννάκος / Θ. Τσιρέκα, E. Δουράκος / Ι. Χουδαλάκης, Γ. Ζαλούμης / Σ. Καραγεώργος, Α. Καραδήμος / Β. Σαντούρη, Μ. Κατσαρός / Ι. Ντελέκου, Α. Κλωθάκη / Ν. Ζωιδάκη, Α. Κουζελέα / Φ. Πρένγκα, Μ. Μελεμένη / Φ. Μαρτιμιανάκη, Ε. Μιχαήλ / Κ. Χερουβήμ, Β. Μιχαηλίδης / Σ. Λίλη, Κ. Μπαλή / Τ. Συγγελάκη, Δ. Μπαξεβάνη / Χ. Τούντα, Ζ. Νικολού / Φ. Τζιμούλη, Κ. Πανάγου / Β. Προμπονάς , Γ. Παπαντζήμας / Β. Τσαγκάρης, Θ. Ρεγκούκου / Ε. Φούκα, Π. Ρούσσας / Α. Κρεατσούλης, Β. Τσικριτέα / Δ. Γκόντα, Κ. Χαβάτζα / Ι. Μουτεβελής, Ν. Γράλιστα, Γ. Μίχα, Μ. Πετροπούλου.
[1] Gaston Bachelard, Το νερό και τα όνειρα, εκδ. Χατζηνικολή,1985.
[2] Gaston Bachelard, Το Νερό και Τα Όνειρα, όπ.αν.σελ.139.
[3] Για παράδειγμα, όταν κολυμπάμε ή βυθιζόμαστε σε νερό, η αντίληψη του σώματός μας αλλάζει ριζικά: το βάρος μειώνεται, η κίνηση απαιτεί διαφορετική προσπάθεια και η σχέση με τον χώρο γίνεται πιο δυναμική και ασταθής.
[4] Γ.Τουλιάτου, N-W SPRINGS Video with sound in III parts 2024-2025
[5] R. Krauss, The Originality of the Avant Garde, London: The MIT Press, 1997, σελ.7. Η Krauss μιλάει για τον κάναβο που κυριαρχει στο έργο πολλών καλλιτεχνών
[6] Το 1970 οι Superstudio ασκώντας κριτική απέναντι σε έναν ανθρωπογενή χώρο που διαρκώς επεκτείνεται σε βάρος του φυσικού, εισάγουν τα ιστογράμματα [Histograms], έναν μαύρο κάναβο σε άσπρο φόντο. Πρόκειται για ένα modulo που τοποθετούν παντού, η επανάληψή του οποίου, δημιουργεί ομοιόμορφες ρέουσες δομές. Στις ουτοπικές αρχιτεκτονικές τους προτάσεις, ο κάναβος εισβάλει βίαια στο φυσικό τοπίο και μετατρέπεται σε ένα είδος ξενιστή που το γεωμετρικοποιεί και το διατάσσει.
[7] http://www.tainiothiki.gr/el/tainies/1039-louomenoi
[8] Ο φορέας του Τ έ λ ο υ ς, της Τ ε λ ε ί ω σ η ς. Τον θεωρούσαν ως το «ιερό ενδιάμεσο» του Ασκληπιού. Απεικονιζόταν πάντα ως παιδί ή νάνος, ενώ το κεφάλι του καλυπτόταν από μία κάπα. Ετυμολογικά, το όνομά του σημαίνει «αυτός που φέρει εκπλήρωση», αυτός που φέρνει αίσιο τέλος σε κάτι, ο τελεσιουργός, ο οποίος βοηθάει στην ολοκλήρωση της θεραπείας των ασθενών, δηλαδή συντελεί στην τελεσφόρηση της ί α σ η ς, Συμβολίζει την ανάκαμψη από την ασθένεια, καθώς το όνομά του σημαίνει “ο επιτελών” ή “ο φέρων την ολοκλήρωση”.
[9] Οι Ναϊάδες, νύμφες των ιαματικών νερών, ενσαρκώνουν τη θεϊκή υπόσταση και τη θεραπευτική δύναμη της φύσης. Ως μυθικά πνεύματα του νερού, προστατεύαν τις πηγές και τις λίμνες, συμβολίζοντας την αγνότητα, την αναγέννηση και τη ζωτική ενέργεια. Η παρουσία του των Ναϊάδων αποτελεί υπόμνηση του αδιάρρηκτου δεσμού ανάμεσα στον άνθρωπο και το φυσικό στοιχείο
[10] It ver et Venus, et Veneris praenuntius ante / pennatus graditur, Zephyri vestigia propter
Flora quibus mater praespargens ante viai / cuncta coloribis egregiis et odoribus opplet. Lucretius, De rerum natura
[11] Ο Ύλας και οι νύμφες (1896) και η Λάμια (1909), του John William Waterhouse